MAJUSKUŁA • „Literaturze nie są potrzebni wielcy pisarze, ale wielkie dzieła”: DAVID CESARANI • „OSTATECZNE ROZWIĄZANIE. LOSY ŻYDÓW W LATACH 1933

Holokaust to jedna z największych zbrodni popełnionych w historii. Wspominanie tych lat naznaczonych przez śmierć sprawia niewyobrażalny ból, ale naszym obowiązkiem jest ciągle mówić, analizować i uważać, aby podobna tragedia już nigdy się nie wydarzyła…

»Ostateczne rozwiązanie« to ostatnia i bez wątpienia najważniejsza książka światowej sławy historyka Davida Cesaraniego. Dzięki trwającym dziesiątki lat badaniom i nieustannemu poszukiwaniu nowych źródeł autorowi udało się stworzyć zupełnie nową, jeszcze pełniejszą i jeszcze bardziej szokującą wizję toczonej przez Hitlera wojny z Żydami — jak Cesarani określa Holokaust. Jednocześnie systematycznie koryguje utrzymujące się od dziesięcioleci błędne przekonania, które deformują obraz Zagłady Żydów w wyobrażeniu kolejnych pokoleń. »Ostateczne rozwiązanie«, opus magnum Davida Cesaraniego, to najbardziej wyczerpujący opis Holokaustu, jaki znamy.

____________________

O tej książce usłyszałam po raz pierwszy tuż po jej oryginalnej premierze, która miała miejsce prawie trzy lata temu. Muszę przyznać, że niecierpliwie czekałam na polskie wydanie. W końcu nadeszła upragniona pora! Przeczytałam mnóstwo recenzji, nie trafiłam na negatywną. Teraz, po lekturze, dołączam się do grona osób zachwyconych publikacją. Porusza temat trudny, wymagający ogromnej dawki skupienia, ale zaręczam — dobrze znaleźć czas na tak ważne słowa, które biją z każdej strony. David Cesarani wykonał świetną pracę, a jej wartość wzrasta w związku z poświęceniem autora. Bowiem Cesarani w trakcie tworzenia ciężko chorował, chociaż nawet na moment nie przerwał pisania. Książkę udało mu się dokończyć, załamanie przyszło dopiero dziesięć dni przed śmiercią. Zostawił po sobie bogaty dorobek literacko-naukowy, za co możemy być wdzięczni, lecz przykro mi, iż nie zdążył zapoznać się ze znakomitymi opiniami.

Przemoc i grabież nie zakończyły się po zawieszeniu pogromu. Terror przeniósł się tylko w bardziej dyskretne miejsca, gdzie można go było stosować bardziej precyzyjnie i zgodnie z jakimś planem. Nocą 10 listopada Gestapo i policja bezpieczeństwa próbowały wykonywać rozkazy Hitlera przekazywane za pośrednictwem Heydricha i Müllera. Plan zakładał aresztowanie i przetrzymanie 30 tysięcy Żydów, głównie zamożnych, aby zmusić ich do zlikwidowania przedsiębiorstw i wyemigrowania. Heydrich starannie pomijał Żydów, których zwyczajowo oszczędzano podczas akcji antyżydowskich: zasłużonych weteranów wojennych i tych, którzy na wojnie odnieśli rany, a także starych i chorych. Jednak policja bezpieczeństwa była nieprzygotowana i brakowało jej dostatecznych środków, żeby operację przeprowadzić za jednym zamachem.

Najmocniejszym punktem całości jest dbałość o detale. Wszystko opisano w konkretnych szczegółach, dlatego mamy sporo informacji do przyswojenia. Jednak publikacja w żadnym stopniu nie nudzi, uniknięto podawania wyłącznie „suchych faktów”. To emocjonalne dzieło, wypełnione nauką, ale też czystymi uczuciami — autor sam miał żydowskie korzenie, karierę poświęcił na poszerzanie wiedzy o Holokauście, jego przyczynach i skutkach. Przeczytanie „Ostatecznego rozwiązania” zajęło mi trochę więcej czasu niż zazwyczaj, ze względu na bardzo niepokojącą treść. Historie realnych ludzi, dotyczące nie tylko ich brutalnych śmierci. Osoby, które przeżyły, dosłownie straciły siebie. Bliskich, domy, jakikolwiek spokój, pozostał koszmar.

Cesarani zwrócił uwagę na wiele czynników prowadzających do ludobójstwa. Wbrew pozorom, nie są na pierwszy rzut oka aż tak jasne, bo jest ich masa. Co ciekawe, działanie pokazane na przykładzie nazistowskich Niemiec ujawnia chaotyczność. W planowanych przez nich unicestwieniach próżno szukać inteligentnych pomysłów, choć sądzili, że są geniuszami, godnymi rządzenia całym światem. Zatrważające, jak butnym trzeba być, aroganckim. Wstrząsający obraz, z jednej strony, niby oczywisty, lecz z drugiej wyczerpująco wyjaśniony, chyba wcześniej nie trafiłam na tyle mocnych wniosków, w różnych aspektach Holokaustu.

Zamierzam w przyszłości wracać do „Ostatecznego rozwiązania”, gdyż uważam, iż mamy do czynienia z pozycją, którą należy przeczytać kilka razy, aby przynajmniej zbliżyć się do pojmowania cierpień zadanych milionom istot. Każde zdanie przywoływało ogrom wstydu za cudze zbrodnie. Autor posłużył się językiem bardzo zrozumiałym, klarownym, także dobitnym, równocześnie zachowując racjonalność wszelkich osądów. Zainteresował mnie ciąg powolnej indoktrynacji nienawiści wobec Żydów, wpajanej Niemcom przez dobrych parę lat, aż doprowadzono do katastrofy. Ukłony za wielką bibliografię, dzięki czemu można kontynuować odkrywanie tematu. Ciągle powstają publikacje dotyczące Holokaustu, a ta, według mnie, zalicza się do najlepszych z najwspanialszych. Lecz nie zaszkodzi jeszcze się dokształcić.

Bezapelacyjnie każdy powinien zaopatrzyć się w egzemplarz. Papierowy lub elektroniczny, nieważne. Może polecić tę pozycję miłośnikom historii? Ale pragnę zakomenderować ją nam wszystkim, nowemu pokoleniu, które ma przed sobą arcytrudne zadanie, jakim jest dbanie o pamięć i codzienna walka o zdrowe relacje między narodami. Myślenie życzeniowe? Prawdopodobnie, choć chcę wierzyć w moc nauki na błędach. Ogromną rolę w tym procesie odgrywają pisarze. Szkoda, że już nie będę miała okazji podziękować Davidowi Cesaraniemu za jego pracę.

Eksterminacja węgierskich Żydów rozgrywała się równocześnie z ostatnimi paroksyzmami polowań na Żydów wszędzie, gdzie Niemcy jeszcze mieli kontrolę. Wspomagały ich fanatyczne elementy antysemickie oraz oportuniści i kolaboranci, którzy byli tak wmieszani we współpracę, że nie mieli już nic do stracenia, a wiele do zyskania dzięki grabieniu niedobitków Żydów w swych krajach. Zamiast skłaniać do ostrożności, postęp armii alianckich wzmocnił jedynie determinację gorliwych wyznawców nazizmu, by zetrzeć wroga z powierzchni ziemi. Obsesyjnie ścigali żydowską zwierzynę, aby zemścić się za klęski militarne i nieustanne bombardowania, aby nie pozwolić Żydom na wzięcie odwetu i wreszcie w przekonaniu, że Niemcy mogą przetrwać, jeśli ze swej zbiorowości pozbędą się elementów niepewnych.